بررسی نقش برنامه­ درسی پنهان بر مسئولیت­ پذیری دانش­ آموزان مقطع متوسطه اول از دیدگاه معلمان

۲-۱ بخش اول: مبانی نظری برنامه­ درسی پنهان.۲۰

۲-۱-۱ مفهوم شناسی برنامه­ درسی پنهان۲۰

۲-۱-۲ تاریخچه برنامه­ درسی پنهان۲۰

۲-۱-۳ نظریه­ها و دیدگاه­های برنامه­ درسی پنهان.۲۴

۲-۱-۳-۱ دیدگاه و کار غیر نظری۲۵

۲-۱-۳-۲ دیدگاه نظریه عملکردی.۲۶

۲-۱-۳-۳ دیدگاه نظریه انطباقی.۲۶

۲-۱-۳-۴ نظریه انتقادی-بازآفرینی۲۷

۲-۱-۴ ابعاد و مؤلفه­ های برنامه­ درسیپنهان.۲۹

۲-۱-۵ ضرورت توجه به برنامه­ درسیپنهان۳۱

۲-۲ بخش دوم مطالعات نظری: مسئولیت­ پذیری۳۴

۲-۲-۲ جلوه­ای از مسئولیت­ پذیری و پاسخگویی در قرآن ۳۶

۲-۲-۳ خانواده و مسئولیت پذیری کودکان.۳۷

۲-۲-۴ پیش شرط و فرایند مسئولیت­ پذیری۳۸

۲-۲-۵ آموزش مسئولیت پذیری. ۳۹

۲-۲-۶ مسئولیت پذیری و مدرسه۴۱

۲-۲-۷ مسئولیت­ پذیری دانش­ آموزان.۴۳

۲-۲-۸ خود مختاری و مسئولیت.۴۵

۲-۲-۹ مسئولیت و عزت نفس۴۷

۲-۳ بخش سوم: مروری بر پیشینه پژوهش­های انجام شده

۲-۳-۱پژوهش­های داخلی۴۹

۲-۳-۲ پژوهش­های خارجی.۵۱

فصل سوم:روش­شناسی تحقیق

۳-۱ روش انجام پژوهش.۵۷

۳-۲ جامعه پژوهش۵۷

۳-۳ نمونه تحقیق.۵۷

۳-۴ ابزار تحقیق.۵۷

۳-۵ پایایی ابزار۵۸

۳-۵ روش­های تجزیه و تحلیل داده ­ها۵۸

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ­های تحقیق

۴-۱ بخش اول: تحلیل توصیفی۵۹

۴-۱-۱ جنسیت.۵۹

۴-۱-۲ سن.۶۰

۴-۱-۳ سطح تحصیلات.۶۱

۴-۱-۴ مدرسه محل تدریس۶۲

۴-۱-۵ وضعیت استخدام۶۳

۴-۲ بخش دوم: تحلیل استنباطی.۶۴

۴-۲-۱ بررسی سوال اول پژوهش۶۴

۴-۲-۲ بررسی سوال دوم پژوهش   .۷۱

۴-۲-۳ بررسی سوال سوم پژوهش۷۸

۴-۲-۴ بررسی سوال چهارم پژوهش.۸۵

۴-۲-۵ بررسی سوال پنجم پژوهش.۹۲

۴-۲-۶ بررسی سوال ششم پژوهش.۹۹

فصل پنجم: نتیجه ­گیری و پیشنهادات

۵-۱ نتیجه گیری۱۰۷

۵-۱-۱ نتایج بررسی اولین سؤال پژوهش.۱۰۷  

  ۵-۱-۲  نتایج بررسی دومین سؤال پژوهش۱۰۸

۵-۱- ۳  نتایج بررسی سومین سؤال پژوهش .۱۰۹

 ۵-۱-۴  نتایج بررسی چهارمین سوال پژوهش .۱۱۰

۵-۱-۵  نتایج بررسی پنجمین سوال پژوهش.۱۱۲

۵-۱- ۶ نتایج بررسی ششمین سوال پژوهش.۱۱۳

۵-۲ پیشنهادهای پژوهش.۱۱۵

۵-۲-۱پیشنهادهای کاربردی۱۱۵

۵-۲-۲ پیشنهادهای پژوهشی.۱۱۵

مطلب دیگر :

۵-۳  محدودیت­های پژوهش.۱۱۶

۵-۳-۱ محدودیت­های تحت کنترل تحقیق۱۱۶

۵-۳-۲ محدودیت­های خارج از اختیار پژوهشگر۱۱۶

 فهرست منابع و مآخذ ۱۱۷

 الف) منابع داخلی۱۱۷

  ب) منابع خارجی۱۲۴

 پیوست­ها.۱۲۷

 پیوست شماره(۱).۱۲۷

مقدمه

 

آنچه را که طراحان و برنامه­ریزان درسی برای رشد و تربیت فراگیرندگان طراحی و  برنامه ­ریزی می­ کنند، «برنامه درسی ­رسمی»است. برنامه ­درسی­ به عنوان یکی از ستون­های الزامی سازه علوم­تربیتی نقش بی­بدیلی در عمل کردهای تربیتی داشته است و حتی پا را از قلمرو رسمی بودن بیرون گذاشته، فرایندهای غیر رسمی را در بر گرفته است(تقی پور وغفاری،۳۴:۱۳۸۸). صاحب­نظران، انواع متعددی برای مفهوم برنامه­ درسی، ارائه داده­اند برای نمونه، می­توان به نظر آیزنر^[۱](۱۹۹۴) اشاره کرد که برنامه ­های هم­زمان اجرا شده در امکان آموزشی را به سه دسته برنامه رسمی، پنهان و پوچ تقسیم می­نماید.

• بیان مسأله:

برنامه ­درسی^[۲] به عنوان یک حوزه تخصصی، محدود به مجموعه ­ای از تجارب و یادگیرهای از پیش تعیین شده نیست. عوامل دیگری به طور اجتناب ناپذیر در کنار برنامه ­های رسمی وجود دارند که در بسیاری از جنبه­ها به طورگسترده، پایدارتر و نافذتر، درشکل­ گیری تجارب، انتقال افکار، نگرش­ها، ارزش ها و اعمال و رفتار دانش­ آموزان تاثیر می­گذارند و نفوذ آنها کل فرایند تعلیم و تربیت را تحت تاثیر قرار می­ دهند. چنین تجاربی را که در طی تحصیل در مدرسه و کلاس درس آموخته و درک می شود و جزء برنامه درسی از قبل تعیین شده نیست، برنامه ­درسی پنهان یا پیامدهای قصدنشده گویند که دارای آثار مثبت و منفی فراوان بر دانش­ آموزان است. کم توجهی و غفلت از آثار منفی می ­تواند تحقق اهداف والای تعلیم و تربیت را دچار مشکل سازد. گرچه این یادگیری­ها و تجارب، در برنامه­ درسی صریح و از پیش طراحی شده پیش بینی نگردیده، اما آنها یک برنامه درسی واقعی را تشکیل می دهند زیرا در زمره مهم­ترین و موثرترین محتواهای آموزشی هستند که دانش­ آموزان در مدرسه به طور طبیعی یاد می گیرند. این برنامه­ درسی در مدرسه آموزش داده می­شود و از تجارب داخل کلاس­ها، کتاب­خانه­ها، جشن­ها، و محیط اجتماعی مدرسه شکل می­گیرد( علیخانی و  مهرمحمدی،۴۰:۱۳۸۴).

بدون تردید یکی از مولفه­های بسیار مهم در شکل­ گیری مسئولیت­ پذیری دانش­ آموزان، در مدرسه برنامه­ درسی پنهان است دانش­ آموزان از طریق برنامه ­های درسی و به ویژه برنامه­ درسی پنهان با انواع دانش علمی، اجتماعی تاریخی، سیاسی و.و مهارتها و نگرش­های مختلفی همچون احترام، صداقت، همدردی ،وطن پرستی ، تعهد^[۳]، انضباط ، رعایت قانون و مقررات و غیره آشنا می­شوند. (حسینعلی و غفاری،۱۳۸۸).  اگر در جهان بینی اسلام را نگاه کنیم و در پی آن باشیم که با دید اسلام، انسان را دنبال کنیم در تحلیل، نهایت به یک اصل می رسیم و آن اینکه انسان مسئول است مسئله تعهد و مسئولیت­ پذیری در انسان نه چون امری مربوط به علم اخلاق بلکه به عنوان یک ضرورت حیاتی محسوب می شود، این ضرورت در خصوصیات زیستی و زندگی جمعی انسان مبتنی است(پایدار،۱۰:۱۳۵۴).

مسئولیت یا مسئولیت­ پذیری به تنهایی اشاره به حس وظیفه­ شناسی، پاسخگوبودن و تعهد دارد. در یک دسته­بندی کلی می­توان مسئولیت­ پذیری را به انواع زیر تقسیم ­بندی کرد: ۱- مسئولیت­ پذیری درقبال خود ۲- مسئولیت­ پذیری در برابر خدا ۳- مسئولیت­ پذیری در برابر دیگران ۴- مسئولیت­ پذیری در برابر طبیعت(طالبی و خوشبین،۲۱۰:۱۳۹۱). اساس ایجاد حس مسئولیت در افراد به نخستین سالهای زندگی هر فرد بر می­گردد. هر انسان سالم که فرایند رشد متعادل و بهنجار را پشت سر گذاشته باشد در کنار همه احساس­های طبیعی و عاطفی دارای حس پذیرفتن پیامدهای رفتار و تصمیم­های خویش می­باشد(ابوطالبی،۲۸:۱۳۸۹).

از جمله تحقیقات که در ایران انجام شده است می­توان به پژوهش­های زیر اشاره کرد ؛ ” سبحانی نژاد”(۱۳۷۹) در پژوهشی که تحت عنوان “بررسی مسئولیت­ پذیری اجتماعی در برنامه­ درسی کنونی دوره ابتدایی ایران” یافته­ های این پژوهش نشان داد در محتوای دروس پایه­ های چهارم و پنجم ابتدایی بیشترین توجه به مسئولیت­های مدنی بوده است. درعین حال به دو بعد شناختی و عاطفی مسئولیت های اجتماعی به طور ناقص و به بعد عملکردی آن نیز هیچ گونه توجهی نشده است. پژوهش علوی (۱۳۸۳) تحت عنوان ” مطالعه توصیفی ابعاد جامعه ­شناسی برنامه­ درسی پنهان در مدارس راهنمایی دخترانه شهر تبریز با تاکید بر هنجارهای روحیه علمی” تاکید اصلی پژوهش بر مقایسه هنجارها، نگرش­ها و باورهای برنامه­ درسی پنهان، با هنجارهای شناخته شده روحیه علمی و شیوه ­های اعمال آن می­باشد.

پژوهش بروغنی (۱۳۹۰) تحت عنوان”بررسی تاثیر برنامه درسی پنهان بر عواطف دانش­ آموزان دختر مقطع ابتدایی شهر سبزوار” در این تحقیق نقش مولفه­های نه گانه برنامه­ درسی از منظر کلاین شامل هدف­ها، محتوا، فعالیت­های یادگیری دانش آموزان، روش های ارزشیابی، منابع و ابزار یادگیری وبرعواطف دانش آموزان بررسی می­شود.

همچنین از پژوهش­های مرتبط درخارج از کشور می­توان به؛ پژوهش کاروالو^[۴] (۱۹۹۵) ارزش­های موجود در برنامه­ درسی پنهان گروهی از دانش­ آموزان مورد مطالعه قرارداد. یافته­ های این تحقیق نشان دادند که یک بازآفرینی ارزشی از طریق برنامه­ درسی پنهان وجود دارد که گرایش آن نسبت به ارزش­های منفی یا غیر ارزشی است که نه فقط دانش آموزان آن را تداوم می­بخشند، بلکه به طور ناخوآگاه کادر مدرسه آن را پرورش می دهد. آهولا^[۵] (۲۰۰۰)پژوهشی باعنوان “برنامه درسی پنهان در آموزش عالی” نشان داد که دانشجویان به نسبت موفقیت در دانشگاه ناگذیرند ضوابط فرهنگی غیررسمی زندگی در محیط دانشگاه و مقررات بازی در محیط­های دانشگاهی را یاد بگیرند و به شدت احساس می­ کنند که نمی­توانند تصمیمات دپارتمانی و فعالیت­های آموزشی ر اتحت تاثیر قرار دهند.

پژوهش بر این باور است، از آن­جا که برنامه­ درسی پنهان، احتمالاٌ در بسیاری از جنبه­ها از برنامه ­درسی آشکار فراگیرتر و مؤثرتر باشد(سبحانی­نژاد و امیری،۶۵:۱۳۹۱). از این­رو می ­تواند در تحقق اهدف تربیتی که یکی از آن­ها تجلی روحیه مسئولیت­ پذیری در دانش­ آموزان دانست، نقش مؤثری داشته باشد. هر کدام از پژوهش­های گذشته به یک بعد از نقش برنامه­ درسی پنهان بر یادگیری، دانش­ آموزان پرداختند، در واقع  هر کدام از پژوهش­های گذشته به یک بعد از برنامه­ درسی پنهان و مسئولیت­ پذیری پرداختند، اکنون این پژوهش در پی آن هست که با عنایت به ورود به مبانی نظری و نیز سوابق پژوهش در این زمینه و با توجه به اینکه تحقیق جامعی در این حوزه با این عنوان صورت نگرفته، محقق  به بررسی نقش برنامه­ درسی پنهان بر مسئولیت­ پذیری دانش­ آموزان از دیدگاه معلمان پرداخته است؟

۱-۲ اهمیت و ضرورت تحقیق :

۱-۲-۱ اهمیت وضرورت نظری:

– افزایش دامنه دانش نظری در حوزه برنامه ­درسی پنهان و اهمیت آن در مسئولیت­ پذیری دانش­ آموزان

– کمک  به بسط و توسعه مباحث جدید در این عرصه

• اهمیت و ضرورت کاربردی:

– دستیابی به جایگاه مولفه­های برنامه ­درسی پنهان موجود در مدارس بر مسئولیت­ پذیری دانش­ آموزان و اتخاذ تدابیری برای استفاده گروه­هایی چون معلمان، مدیران، متولیان آموزش و متخصصان برنامه درسی کشور

– برنامه ­ریزی در جهت ایجاد حس مسئولیت­ پذیری دانش­ آموزان در سایه بهره­مندی از امکانات حاصل از برنامه­ درسی پنهان موجود در مدارس

– فراهم کردن زمینه­ای برای آشنایی هر چه بیشتر معلمان با مولفه­های برنامه ­درسی پنهان و نقش آن در مسئولیت­ پذیری دانش­ آموزان

۱-۳ هدف های تحقیق :

۱-۳-۱ هدف کلی :

بررسی نقش برنامه­ درسی پنهان بر مسئولیت­ پذیری دانش­ آموزان مقطع متوسطه اول شهرگیلانغرب از دیدگاه معلمان می­باشد.

• هدف­های جزئی:

• تعیین نقش مولفه معلم از مولفه­های برنامه درسی پنهان بر مسئولیت­ پذیری دانش آموزان متوسطه اول شهر گیلانغرب از دیدگاه معلمان.
• تعیین نقش مولفه دانش­آموز از مولفه­های برنامه ­درسی پنهان بر مسئولیت­ پذیری دانش­ آموزان متوسطه اول شهر گیلانغرب از دیدگاه معلمان.